In het kort

Het Rampjaar 1672 was een keerpunt in de Nederlandse geschiedenis. Door tientallen opstanden in verschillende steden en de gruwelijke moord op de gebroeders de Witt voelden bestuurders van de Republiek (‘regenten’) meer dan voorheen dat ze steun van de bewoners hard nodig hadden en meer verantwoording moesten afleggen over hun beleid. Deze verandering van een gesloten naar een meer open bestuurscultuur was nauw verbonden met een explosieve groei van het aantal politieke pamfletten en de opkomst van een nieuw medium: de gedrukte petitie.

Wat gebeurde er precies?

1672 staat bekend als het Rampjaar. Volgens een Nederlands gezegde was "de regering radeloos, het volk redeloos en het land reddeloos". De Staatsgezinden hadden het leger in het Stadhouderloze Tijdperk jarenlang verwaarloosd. Daardoor was de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden kwetsbaar geworden voor een aanval. In 1672 de Republiek aangevallen door Engeland, Frankrijk en de bisdommen Münster en Keulen. Het leidde tot chaos, crisis en opstanden in het land. Banken, scholen, winkels, rechtbanken en schouwburgen werden gesloten. En een woedende menigte koelden haar woede op de leiders van de Staatsgezinden verantwoordelijk werden geacht voor de verwaarlozing van ‘s lands defensie”. De gebroeders de Witt werden door een woedende menigte afgeslacht bij de Haagse Gevangenpoort. 

In 1672 verschenen maar liefst 1.600 politieke drukwerken (normaal 300 per jaar) in een totale oplage van ruim twee miljoen stuks. ‘Wat regende ’t alom Pasquillen [= pamfletten] door het lant’, merkte een ooggetuige op over dit Rampjaar. 

Dat jaar veranderde nog iets: petities werden toen niet meer alleen aan de desbetreffende overheid aangeboden, maar verschenen ook in druk op de markt. Daardoor hoorden burgers van elkaars klachten en ontdekten ze dat ze gezamenlijke doelen hadden. Zo eisten diverse petities het stadhouderschap voor de prins van Oranje (met succes) en meer inzicht in het bestuur (met wisselend succes). Petities werden hiermee onderdeel van de zeventiende-eeuwse pamfletcultuur.

Een petitie was een breed-geaccepteerde manier om invloed uit te oefenen op het (lokaal) bestuur. Het waren collectieve initiatieven: groepen inwoners kwamen samen om het verzoek op te stellen, vaak met een advocaat die zorgde dat de overheid op de juiste manier werd aangesproken. Voor het indienen golden strikte regels. Voordat petities in druk verschenen, presenteerden de meest aanzienlijke burgers in hun mooiste kleding de handgeschreven petitie aan de bestuurders. Men stelde zich netjes en gehoorzaam op, maar liet ook goed merken dat het verzoekschrift afkomstig was van mensen die serieus genomen moesten worden. Een petitie waar tien aanzienlijke burgers hun naam onder hadden geschreven, maakte veel meer indruk op een zeventiende-eeuwse Nederlander dan een petitie die door honderd boeren was ondertekend. Een ander woord voor petitie was rekest. En nog altijd betekent ‘nul op het rekest krijgen’ dat iemand je verzoek afwijst of niet naar je wil luisteren.

Het indienen van een petitie was in feite een teken van onderdanigheid, omdat de indiener de persoon of instantie bij wie hij zijn document neerlegde als autoriteit erkende. Door petities als gedrukt pamflet uit te brengen, verschoof een deel van de autoriteit naar het anonieme publiek van pamfletten. Ambtsbekleders hadden dit goed in de smiezen en brachten soms zelfs neppetities op de markt om steun voor hun plannen te veinzen.

 

Na het Rampjaar luwde de pamflettenstorm. Maar toen had de gedrukte petitie onder inwoners van de Republiek een plek veroverd als hét medium om hun stem te laten horen. Bij onlusten en oproeren verschenen na 1672 dan ook steeds gedrukte petities. Daarvoor was dit niet het geval. En nog altijd maken Nederlandse burgers hun wensen, klachten, grieven en politieke opvattingen in een publiek debat vaak kenbaar via petities.

Meer weten over Petities aan de overheid

---

Nederland is een petitieland. Eeuwenlang hebben Nederlanders massaal verzoekschriften en petities ingediend bij alle denkbare autoriteiten. Ze maakten hun wensen en belangen kenbaar, dienden voorstellen in en riepen hun bestuurders tot de orde. Deze actieve rol van burgers in het politieke proces heeft ons land en het openbaar bestuur mede gevormd.

Alle Nederlanders hebben het recht om bij de overheid (regering, het parlement, provincie of gemeente) een petitie in te dienen. Het wordt ook wel een verzoekschrift genoemd. In een petitie vragen de ondertekenaars aan de overheid om actie te ondernemen, bijvoorbeeld om een probleem op te lossen. Er is geen minimum aantal handtekeningen vereist. Op www.petities.nl kan iedereen een petitie plaatsen, met het verzoek om die te steunen. Als de petitie bij de overheid is ingediend, hebben de indieners recht op een antwoord.

 

 

Een burgerinitiatief (Nb: niet te verwarren met een bewonersinitiatief, waarbij bewoners van een wijk, buurt of dorp zich verenigen om samen een maatschappelijk doel te realiseren) is een verdergaande vorm van petitie, waarmee kiesgerechtigden onder strakke voorwaarden iets op de agenda van de gemeenteraad, Provinciale Staten of Tweede Kamer kunnen plaatsen. Zo is kan bijvoorbeeld elke kiesgerechtigde, met ondersteuning van 40.000 handtekeningen, een voorstel indienen om een onderwerp op de agenda van de Tweede Kamer te laten plaatsen. Als het voorstel aan de vereisten voldoet, komt het onderwerp op de agenda van de Kamer. Ook bij gemeenten en provincies kunnen de inwoners een burgerinitiatief indienen. Dan is de gemeenteraad of Provinciale Staten verplicht het onderwerp te behandelen. Hoeveel handtekeningen voor een burgerinitiatief nodig zijn, verschilt per gemeente en provincie. De griffier van de gemeente of provincie kan inwoners helpen bij het opstellen van een burgerinitiatief.

Een petitie is een soort noodrem, waarmee inwoners kunnen aangeven dat het niet goed (genoeg) gaat bij de overheid. Petities hebben ook een publicitaire waarde: ze worden vaak ingezet bij campagnes om aandacht te vragen voor bepaalde maatschappelijke onderwerpen. Hoe effectief petities zijn is moeilijk aan te geven. In 2017 startte op petitie.nl een petitie om te stoppen met petities. Deze petitie kreeg slechts 1 stem. Ruim 350 jaar na de pamflettenregen van 1672 is de petitie nog altijd een belangrijk en gewaardeerd instrument om invloed op het bestuur uit te oefenen. 

Lessen

Het Rathenau Instituut onderzocht in 2022 de ervaringen van burgers met (landelijke) petities en burgerinitiatieven en gaf in het rapport “Voor het voetlicht” allerlei verbetertips voor overheden:

• Het is tegenwoordig tamelijk eenvoudig om digitaal een petitie op te stellen, daarvoor steun te verzamelen en die in te dienen. Rijk, provincies en gemeenten hebben procedures voor petities. Maar die overheidsproceduresgaan  uit van burgers die de logica, organisatie en werkwijze van de overheid kennen en snappen. Dat is vaak niet zo. Daarom moeten de processen rond petities en burgerinitiatieven zo worden ingericht, dat ze beter aansluiten op de leefwereld, behoeften en mogelijkheden van de burger.
• Cruciaal is dat de overheid duidelijke informatie geeft over het proces rond petities en burgerinitiatieven en actief investeert in de bekendheid van petities en burgerinitiatieven. En doet aan verwachtingenmanagement: maak duidelijk wat burgers kunnen verwachten van de behandeling en geef een overzicht van de petities die zijn of worden aangeboden om te voorkomen dat burgers dubbel werk doen.
• Verduidelijk de vereisten voor een burgerinitiatief, geef bij langdurige behandeltrajecten via de website informatie over de behandeltermijn en voortgang en stel (landelijk) een petitiecommissie en een petitieloket in om burgers te begeleiden in het petitieproces.

Meer lezen

• Das, D., Starrenburg, J. & Diederen, P. (2022). Voor het voetlicht - Kansen voor het vergroten van de stem van burgers met petities en burgerinitiatieven. Rathenau Instituut: Den Haag.  
• Stichting Petities.nl. (2022, 23 april). Handboek Petities. Geraadpleegd op 17 januari 2023.
• Stichting Petities.nl. (2022, 23 april). Overhandigen. Geraadpleegd op 17 januari 2023.
• Trybes. (2022, 20 april). 10 slimme hacks voor een succesvolle petitiecampagne. Geraadpleegd op 17 januari 2023. 

Lees het volgende verhaal