Soms wordt participatie ingezet als vorm van beleidslegitimatie: “Het moet nog even langs de burger”. Participatie-expert Frans Soeterbroek noemde het al in 2013 koekoeksklokparticipatie, een valkuil waar veel gemeenten in stappen: de gemeente bedenkt plannen, vervolgens piept de koekoek heel even uit de klok en mag de burger meepraten. Daarna gaat de koekoek weer snel de klok in en worden de plannen afgerond. Zonder dat burgers zien wat daarbinnen gebeurt en wat met hun adviezen wordt gedaan.
In het kort
Koekoeksklokken zijn uit de mode geraakt. Hopelijk gebeurt dat ook snel met koekoeksklokparticipatie. Koekoeksklokparticipatie ontstaat als de overheid geen permanente relatie heeft (gelegd) met de bewoners en het gebied. Een relatie die enkel gebaseerd is op incidenten biedt een slecht fundament voor samenwerken en partnerschap. Dan voelen mensen zich niet gehoord of betrokken. En dan voelen zij zich snel overvallen, als de overheid als een koekoek opeens (kort) de buurt in piept. Koekoeksklokparticipatie komt helaas vaak voor. Er zijn allerlei voorbeelden uit de praktijk.
Wat gebeurde er precies?
Koekoeksklokparticipatie komt (te) vaak voor en kent vele vormen. Drie praktijkvoorbeelden:
Stadsdeel Noord ‘onzorgvuldig’ bij participatie over fietsen door het Vliegenbos
Het Amsterdamse Stadsdeel Noord krijgt scherpe kritiek op de inspraak bij de keuze voor meer fietsverkeer door het Vliegenbos. Tegenstanders werden ‘het bos ingestuurd’, concludeert de Amsterdamse ombudsman. Vorig jaar kondigde het stadsdeelbestuur plotsklaps aan dat de kogel door de kerk was: twee voetpaden dwars door het Vliegenbos zouden ook bestemd worden voor fietsers. Tegenstanders reageerden onaangenaam verrast. Zij vrezen voor de natuur en de rust in het bos, zeker als op den duur net buiten het bos een fietsbrug over het IJ aanlandt.
De verrassing was des te groter omdat de tegenstanders tijdens twee informatieavonden de indruk hadden gekregen dat het stadsdeel nog zou ingaan op hun bezwaren. Een nieuwe bijeenkomst was beloofd, maar daarover hoorden ze een jaar lang niks, los van het bericht dat meer tijd nodig was. Toen opeens de keuze voor meer fietsers door het bos bekend werd gemaakt, was een informatieavond volgens het stadsdeel niet meer mogelijk vanwege corona. De Ombudsman Metropool Amsterdam stelt dat het stadsdeel ‘onvoldoende zorgvuldig’ is geweest bij de bewonersparticipatie.
Burgerparticipatie als ‘check the box’: Gooise Meren pikken het niet meer
Bij steeds meer bouwprojecten in Gooise Meren voelen omwonenden zich onvoldoende gehoord. Acht bewonersbelangengroepen hebben daarom samen het Gooise Meren Participatie Platform (GMPP) opgericht. Als eerste actie stuurden zij een brief naar de provincie om te wijzen op het gebrek aan participatie binnen Gooise Meren. Het provinciebestuur werd gevraagd hun invloed aan te wenden om dit te verbeteren. De platformleden ervaren burgerparticipatie namelijk als een ’check the box’, iets wat moet maar waar niet veel mee wordt gedaan door de gemeente, projectontwikkelaars en/of andere spelers. Kritiek hierop wordt volgens het platform niet gehoord of terzijde geschoven.
De belangengroepen hebben zich verenigd ’om elkaar te versterken bij het behartigen van en opkomen voor vergelijkbare of gemeenschappelijke belangen’. Met de oprichting van het GMPP geven de inwoners ook een signaal af aan het gemeentebestuur, projectontwikkelaars en woningcorporaties dat het probleem breed leeft in de gemeente. Zij menen dat hun ’redelijke belangen’ structureel worden genegeerd.
Expert laakt participatie rond wonen in Dukra
Frans Soeterbroek van bureau De Ruimtemaker heeft forse kritiek op hoe de gemeente Zaanstad omging met de participatie rond de herontwikkeling van jachthaven Dukra: ‘Bewoners hebben er recht op dat de gemeente met hen samen staat voor het maken van kaders die niet achteraf geplooid worden rond de wensen van de ontwikkelaar. De gemeente kan haar publieke rol niet uitbesteden.’ De bewonersbijeenkomst over het participatieplan werd uiteindelijk uitgesteld, nadat de bewoners aangaven zich overvallen te voelen door de snelheid en het gebrek aan transparantie.
Zij schreven op Facebook: ‘Het absolute minimum dat we mogen verwachten is een reactie op onze vragen en opmerkingen. En wat meer tijd tussen de uitnodiging en de bijeenkomst, zodat bewoners zich kunnen voorbereiden.’ Het dringende verzoek om de bijeenkomst uit te stellen werd geho
noreerd. De eerdere uitnodiging - ‘zonder enige uitleg of wat dan ook’ - en het ontbreken van een reactie op de meeste opmerkingen van de omwonenden laten echter een nare smaak achter. Te meer daar de gemeente en ontwikkelaar ook alle data voor vervolgbijeenkomsten al hadden vastgelegd. ‘Het moet in iets meer dan een maand af! Dit is veel te intensief voor bewoners, dit is ons werk niet! En hoe moeten we als vertegenwoordiging steeds in zo’n korte tijd serieus gaan afstemmen met onze achterban?’
Meer over Koekoeksklokparticipatie
Vrees niet! Participatie-expert Frans Soeterbroek (geestelijk vader van de term) heeft een remedie tegen koekoeksklokparticipatie. Die is hieronder puntsgewijs samengevat. Helder enoverzichtelijk. In de praktijk best lastig om te doen, maar participatie moet je goed doen, of niet doen.
- Plaats participatie in het kader van grotere verhalen over het uitbouwen van sociaal kapitaal, buurt- en wijkeconomie en nieuwe vormen van burgerschap en democratie. Participatie is geen instrument voor beleid maar een manier om de sociale veerkracht en het burgerschap in de stad te vergroten.
- Spreek burgers aan op hun kracht, interesses en netwerk in plaats van ze te behandelen als problematische doelgroep. Bespreek gewoon met burgers wat het je waard is dat ze zelf meer voor elkaar, voor de stad en de buurt gaan zorgen. En laat hen dan zeggen wat ze daarvoor nodig hebben
- Organiseer participatie zo vroeg mogelijk in processen, vooral als je nog zoekende bent. En doe dan niet net alsof alles open is. Laat zien wat je al uitgezocht en bedacht hebt en presenteer het als halfproduct.
- Erken en gebruik de rol van burgers als specialist van hun eigen omgeving. Zij hebben waardevolle ideeën en kennis die ambtenaren en politici missen en zijn goed in staat overheidsplannen in een bredere context te plaatsen en over grote vragen mee te denken en die mee te sturen.
- Stop met het paternalisme van participatieladders (‘u mag hierbij alleen meedenken en niet co-produceren’, zie Venster Participatieladder). Ruimhartigheid, gelijkwaardigheid en variatie in vormen van participatie zijn de norm. Laat het aan de gemeenteraad over om met burgers de dialoog aan te gaan over waar de raad eigen kaders en afwegingen overeind wil houden. Gelijkwaardigheid betekent dat burgers hun eigen kaders meebrengen en de overheid niet eenzijdig het speelveld bepaalt.
- Investeer in relaties met bewoners/buurten en kom niet alleen langs voor problemen of nieuwe plannen. Zorg dat je veel op straat en in de buurt te vinden bent en zorg voor continuïteit in die contacten (geen carrousel van ambtenaren). Dan bouw je een band op en vind je ook andere mensen dan de usual suspects. Dan kun je ook beter meebewegen met alles wat al in de stad gebeurt en handel je minder top down en meer organisch.
- Vraag die usual suspects eens of ze er ook last van hebben dat er altijd dezelfde mensen opduiken. En bedenk samen strategieën om de kring te vergroten. Leg je dilemma’s over kwaliteit en representativiteit van de inbreng van burgers en over je eigen rol en regels gewoon aan hen voor. Zo maak je ze eigenaar van het vinden van een antwoord daarop.
- Sluit participatieprocessen kort met samenwerking met experts, markt en instituties. Het wordt pas interessant als je die werelden met elkaar in gesprek brengt en niet overal als gemeente tussen zit. Dan gaan ze elkaar versterken en komt potentiële conflictstof op het goede moment en de goede plek aan bod. Verstop controverses niet onder brave beleids- en procestaal. Het wordt pas interessant als je met burgers praat over wat er schuurt en wringt en het niet probeert weg te poetsen.
- Vergeet het idee dat je iedereen kunt bereiken en alle weerstand kunt neutraliseren. Organiseer een diversiteit aan participatie die vertrouwen geeft dat de samenleving hier echt aan bod komt en geen geluiden buiten worden gesloten. Accepteer de rol van burgers als kritische tegenkracht. Dat is een kwestie van democratische controle (omstreden overheidsplannen verdienen tegenspel) en inclusiviteit (alle geluiden doen er toe). Niets is treuriger dan een overheid die alleen om wenst te gaan met burgers die altijd positief blijven en critici veroordeelt tot een gang naar de pers en de rechter.
- Stel actieve vragen aan burgers (‘waar loopt u warm voor?’, ‘hoe zou u dat aanpakken?’) zodat ze plannen van de overheid verrijken en uitgedaagd worden waar mogelijk zelf het voortouw te nemen. En laat die inbreng zichtbaar terugkomen in het vervolg van beleids- en planprocessen, dan blijft ‘dat nemen we mee’ geen vrijblijvend gebaar. Pas je ambities, taal en aanpak aan op die inbreng. En natuurlijk: zeg het ook eerlijk als je moeite hebt met die inbreng als basis voor een vervolggesprek.
En tot slot:
- Je hoeft heus niet keurig het hele lijstje af te werken. Zie het als knoppen waar je als overheid aan kunt draaien. Zo bouw je een andere participatiecultuur die veel moois teweeg kan brengen en zorg je ervoor dat de koekoeksklok eindelijk de deur uit gaat.
Lessen
- Koekoeksklokparticipatie gebeurt wanneer een overheid te snel wil gaan, als participatie nog even afgevinkt moet worden. Participatie moet je alleen organiseren als je het echt en oprecht wilt. Wat je er in stopt, krijg je er ook uit.
- Koekoeksklokparticipatie gaat over de kwaliteit van de relatie. Je voorkomt het door nabijheid te creëren, maar ook gelijkwaardigheid, inclusiviteit, open dialoog, inbreng honoreren en de spanning durven opzoeken.
- Denk van te voren goed na welke ruimte en tijd er is voor participatie. Maak tijd, ruimte en contact: zorg dat je gekend bent en de buurt kent. Doe het goed, of doe het niet.
Bronnen
De informatie op deze pagina is gebasseerd op de onderstaande bronnen.
Bronnen: Wat gebeurde er precies?
Bronnen: Meer over Koekoeksklokparticipatie
Lees het volgende verhaal